1. Non lle falta razón aos que afirman que o tempo da pandemia é un tempo similar ao da guerra, repetitivo e circular, un bucle vicioso onde, coa axuda duns medios que tenden a converter as noticias en feitos, non pasa nada máis que non sexa a pandemia ou a guerra e que non remata ata que finalizan unha ou a outra. Nós vivimos e sufrimos unha pandemia e, agora, os ucraínos viven e sofren unha guerra imposta polo goberno ultranacionalista, oligárquico e autocrático ruso presidido por un Putin que emprega a chantaxe nuclear como método eficaz para invadir un país. As persoas que saen do país ou as que quedan nel, estas en alerta permanente para agocharse nos sotos dos edificios ou no metro das cidades e así tratar de protexerse dos bombardeos, acostuman confesar que só agardan que remate a guerra e poder retomar de novo as súas vidas no seu país. Entre os soldados e civís que combaten contra as tropas rusas, seguro que non faltan os que pensan como aquel miliciano da guerra civil española que nunha carta a súa familia, desde a fronte, lles dicía: «Que importa morir si no pasan. Y si pasan, que importa morir». Exemplos do sufrimento e a desesperación propios dos tempos de guerra que a inmensa maioría dos afortunados e razoablemente acomodados habitantes das democracias capitalistas descoñecemos desde fai décadas. O noso círculo vicioso, ata o momento, para ben e para mal, está rexido polo consumo e a diversión. Ou como escribiu Juan Gil-Albert nun dos seus cantos rodados: «Evolución histórica europea: del oscurantismo a la trivialidad».

1. Hai persoas, poucas, moi poucas, que necesitan o silencio das bibliotecas, públicas ou privadas, ou dun paseo devagar pola ribeira do mar ou dun río, polo monte ou por un parque. Outras, bastante máis numerosas, precisan da troula e da festa multitudinaria. As primeiras non acostuman dar problemas á sociedade e xeran poucos gastos tanto ao erario público como ao seu particular. As segundas non só gastan máis do seu peto senón que tamén conseguen que as administracións invistan cada vez máis cartos en procurarlles diversións e en emendar as consecuencias da mesma en limpeza, seguridade e sanidade.

2. Penso que a case todos nos fai falta un chisco de vida social, sentir o balbordo das rúas das cidades e o encontro inesperado con amigos, coñecidos e mesmo estraños. Cruzar un simple bos días cos veciños ou compartir unha leria e unhas risas diante dun café ou duns viños. Non resulta fácil nas cidades actuais. Collo como exemplo a que mellor coñezo, Santiago, unha urbe de menos de 100.000 habitantes onde a vida cidadán só se percibe na chamada parte nova e, en gran medida, grazas á presenza dos estudantes universitarios. A zona vella ou histórica está case deserta ou tomada por turistas e peregrinos, e os distintos barrios, tanto os antigos como os máis recentes, son pouco máis que illas dormitorio sen comunicación entre si. Os principais lugares de encontro da cidade e da súa contorna, aos que se accede maioritariamente en coche particular, son os centros comerciais ou aqueles, mesmo nas aforas da urbe, que reúnen as distintas ofertas das grandes cadeas dedicadas á venda de produtos varios, desde a alimentación ao bricolaxe, a roupa deportiva ou as mascotas. Se as cidades, medianas e pequenas, son o espazo onde mellor se pode exercer a democracia pola maior proximidade que hai entre gobernantes e gobernados, habería que tratar de potenciar o contacto social e cotián entre as persoas nas rúas e prazas do casco urbano, o que implica, entre outras cousas, apostar polo comercio e os servizos de proximidade e non polas grandes superficies situadas nos arredores. E digo isto sendo consciente de que dado o modelo de sociedade na que vivimos, as limitacións para humanizar as cidades ou conseguir que sexan máis decentes, no sentido que emprega a palabra decencia na súa proposta para mellorar a nosa sociedade o economista Albino Prada, son moitas e afectan a moita xente. Tampouco teño claro que a maioría dos cidadáns queiran cambiar de modelo. Os xubilados cunha pensión máis ou menos digna, sen cargas familiares e unha saúde aceptable témolo máis fácil para alternar coa xente e fatigar a modiño a cidade. Certo que os máis vellos estamos máis necesitados do contacto con outras persoas para non entristecernos contemplando a nosa decadencia e para non caer nunha maniática e insoportable soidade.

3. Fai pouco, comentaba o filósofo francés Pascal Bruckner, nunha entrevista en El País (08/01/2022), que o mundo poscovid será un mundo pechado, de confinamento voluntario no fogar, familiar ou individual, que acabaremos sendo unha sorte de monxes conectados ao mundo a través das redes sociais, pero desde a nosa habitación. Doutros monxes tamén fala Santiago Lamas nun ensaio de próxima publicación (Sei lá), no que se fai eco da proposta do ensaísta estadounidense Morris Berman (El crepúsculo de la cultura americana. Madrid: Sexto Piso, 2002) quen, diante da decadencia da cultura nos EE.UU., propón que uns «novos individuos monásticos» (NIM) se convertan en gardiáns da cultura e fagan unha tarefa semellante á dos frades medievais, aínda que na versión actualizada de Lamas estes NIM son máis activos e pasan a ser «loitadores semi-clandestinos contra o despotismo iletrado que hoxe manda na política e tamén na vida cotiá». A verdade é que non sei se imos camiño da casa e da vida pechada nunha habitación tecnolóxica que porá en evidencia, como xa fan os chamados móbiles intelixentes, que temos moi pouco que dicirnos porque quizais nunca o tivemos. En canto á tarefa dos NIN, sexa na versión de Berman ou de Lamas, semella titánica e moito me temo que desesperada e inútil. Tamén exemplar, en canto supón unha aposta por non consumir a vida sen propósito nin un chisco transcendencia. Mais quen sabe? Nunca tiven, nin por carácter nin por ideas, afán de profeta, e a experiencia nunca me serviu para nada. Como lle conta o vello Mike Milo ao adolescente Rafo, os dous protagonistas de Cry Macho, a última e frouxa película de Clint Eastwood: «de mozo cres que tes respostas para todo, pero cando te fas maior dáste conta que non tes ningunha… mais xa é demasiado tarde».

4. Estirando as pernas polo xardín do patio do meu edificio é raro o día que non me atopo cunha parella de pegas rabilongas que, cos seus pequenos, repetitivos e graciosos pinchos sobre a herba, sempre me rouban un sorriso, aínda que saiba que o seu actuar dista moito de ser espontáneo e está totalmente condicionado por unha xenética da que non poden escapar. No caso dos humanos, é a mestura da xenética e as circunstancias do noso entorno, en partes que a ciencia aínda discute, a que nos conforma. Non o nego, pero a hora de tratar de entender como actuamos os humanos gusto máis do que dicía fai pouco Savater nunha das súas columnas sabatinas de El País sobre o que inflúe no noso actuar: «No somos peones del destino sino de nuestro carácter».

Alfonso Mato