«Jamás he visto tanta soledad, tanta tristeza, un cielo más pálido […] Santiago no es ciudad; es un sepulcro», así lle contaba, por carta, Rosalía de Castro a Murguía, a impresión que lle produciu Compostela nada máis chegar de viaxe desde Madrid en decembro de 1861. Semella que a escritora non cambiou a súa percepción sobre a cidade co paso do tempo, polo menos se facemos caso a un dos poemas do seu libro En las orillas del Sar, Santa Escolástica, no que fala dun paseo que fai unha tarde de abril, fuxindo da súa sombra, por un Santiago deserto e silencioso: «¡Cementerio de vivos! […] Ciudad extraña, hermosa y fea a un tiempo, / a un tiempo apetecida y detestada, / cual ser que nos atrae y nos desdeña: / algo hay en ti que apaga el entusiasmo…». O certo é que o Santiago do XIX non debía ser unha cidade atractiva, senón máis ben escura, sobre todo no ambiental e máis para unha persoa progresista como a escritora. Compostela estaba moi lonxe da «hermosísima» Coruña -como a adxectivaba Rosalía na carta citada enriba-, cunha situación privilexiada entre dous mares e de porte máis mundano, laico e liberal. Pola contra, o peso eclesiástico en Santiago, desde o seu nacemento ao redor da «inventio» do sepulcro do apóstolo, foi enorme e aínda hoxe pódese admirar no impresionante patrimonio histórico-artístico formado pola catedral, os mosteiros, as igrexas e o urbanismo barroco. De feito, a cidade é un magnífico exemplo do que foi o Antigo Réxime en Galicia, do poder que tivo a Igrexa na nosa comunidade e onde tivo a súa sede o maior señor feudal galego durante séculos, o arcebispado compostelán. Aínda despois da creación do Estado liberal e da desamortización (iniciada por aquel Mendizábal, presidente do Consello de Ministros, do que dicían que deixou ás escuras as ánimas benditas), o carácter levítico de Santiago seguiu sendo moi potente no século XIX. Segundo un reconto feito polo o historiador Xosé Ramón Barreiro para o ano 1884, na cidade celebrábanse 85 novenas solemnes, 508 funcións relixiosas e 68.000 misas (10.000 delas na Capela Xeral das Ánimas en Casas Reais). Non debía ser fácil subtraerse ao signo relixioso-eclesiástico que marcaba a vida política e cultural da urbe. E se eras liberal, demócrata ou republicano nin lles conto.
Coa chegada do século XX algo foron cambiando as cousas, a pesar de que no verán de 1912, cando o escritor belga Prosper-Henri Devos visita Santiago aínda fale dela como «unha cidade de xeonllos arredor dunha catedral». Pero daquela Compostela xa contaba coa axuda laica do segundo apóstolo, en expresión acertada do historiador Ramón Villares, o político liberal Eugenio Montero Ríos quen, co apoio das xentes da Universidade e dos mesteirais e artesáns, colaborou á acrecentar a monumentalidade urbana, ata entón monopolio da Igrexa, con edificios civís como a Facultade de Medicina, a Escola de Veterinaria (actual Parlamento) ou o Colexio de Xordomudos e Cegos (que agora acolle consellerías da Xunta de Galicia). De feito, Montero Ríos foi ata o momento o único político que desafiou a hexemonía do Santiago apóstolo: desde 1916 e durante doce anos, a súa estatua, que mandou realizar o concello compostelán en homenaxe ao prócer despois da súa morte, estivo situada no centro da praza do Obradoiro (daquela de Alfonso XII), mirando cara a cara ao primeiro apóstolo. Logo, a estatua quedaría un tanto afastada na Praza de Mazarelos, onde sigue a día de hoxe, esquecida a figura do político como símbolo público da cidade e condenada ao baúl da erudición histórica.
Durante os anos vinte e trinta do pasado século o ambiente da cidade fíxose máis laico e plural da man do desenvolvemento da universidade (novas facultades de ciencias e letras, proxecto de Residencia de estudantes, politización do alumnado e incipientes galeguización e acceso das mulleres ás carreiras) e dunha maior participación política que lle deu voz pública aos grupos sociais que apenas tiñan. Os estudantes máis espelidos e curiosos, xunto con artistas e escritores, participaron en distintos proxectos culturais, como o Seminario de Estudos Galegos, a editorial Nós e outras publicacións periódicas máis pequenas e efémeras. Aínda que a presenza eclesiástica en Compostela seguía existindo e unha noite podías atoparte polas rúas coa novena das Ánimas, coas «devotas acompañadas por escuderos o dueñas con linternas», como lle sucedeu ao poeta Gerardo Diego o Día de Todos os Santos de 1929 cando paseaba por unha cidade as escuras a causa dun apagamento eléctrico, había xa tamén paseantes laicos, como Cunqueiro, o pintor Maside e o escultor Eiroa, que se dedicaban a coleccionar ecos da cidade pola noite. Moitos anos despois, Cunqueiro lembraba a aquela «cofradía paseante»: «Una alegría comunicativa reinaba en el grupo. Éramos trasnochadores impenitentes, y prolongábamos nuestras tertulias hasta las segundas luces del alba. Algunas madrugadas, cerradas ya todas las tabernas y cafés, tenías que repetir la frase de Julio Camba: “Vámonos que van a cerrar las calles”».
Co trunfo do golpe de Estado de xullo de 1936 e a instauración da ditadura franquista, Santiago volveu ao branco e negro. E debeu tardar en chegar a cor ao ambiente urbano. Mesmo os universitarios non tiña moitas alternativas, segundo ten contado literariamente Ferrín: «Un estudante en Compostela pode optar por xogar ao chinchón, beber moito ou suicidarse». E no mellor dos casos, cando o día acababa en pranto, poder secar «as bágoas cun doce slip feminino», como di un personaxe noutro dos relatos de O crepúsculo e as formigas (1961). Poderiamos engadir a alternativa da militancia contra o Réxime, minoritaria e perigosa, sobre todo daquela. Cando cheguei a estudar á cidade, en xaneiro de 1974, non eran moitas máis as alternativas, co matiz do parchís e dunha maior variedade nos xogos de cartas, e de que militar no antifranquismo era xa algo máis popular e non tan perigoso. Sería coa instauración da democracia, despois da morte do ditador, cando Santiago comezaría a cambiar para mellor e recuperaría pouco a pouco a alegría e a pluralidade perdidas. Mesmo os afeccionados á noite puidemos entregarnos, como Cunqueiro e compañía, a coleccionar ecos da cidade polas rúas da vella Compostela ou, nos días de rebote e negra sombra, recitar borrachos as palabras da carta de Rosalía e os seus versos de Santa Escolástica para, o día despois, continuar na busca desesperada dos ecos. Ai, a mocidade, esa suripanta que non deixa de tecer a súa tea de araña!
Certo que a cidade continua ligada en parte a unha tumba e a catedral (máis fermosa que nunca logo da recen e magnífica restauración) é o monumento máis visitado polo crecente número de turistas que invaden Santiago e ameazan con desertizar de cidadáns o casco vello. Tamén que a Igrexa sigue contando cun patrimonio enorme, nalgúns casos de cativo ou inexistente uso, que podería estar aberto ao público e ser lugar de encontro dos habitantes e visitantes da cidade. Penso, por exemplo, nas hortas e fincas dos mosteiros. Ou nos templos sen culto. A uns poucos xa se conseguiu darlles en ocasión outro uso público, como no caso das igrexas de San Domingos de Bonaval ou a da Universidade, que acolleron e acollen variadas actividades culturais. Non fai moito aínda estiven de visita na igrexa da Universidade contemplando unha exposición de arte contemporánea, Corpos presentes, con obras procedentes dos fondos da Fundación María José Jove. A mostra, no seu conxunto, nin polas obras nin pola montaxe, despertou moito o meu interese. Si o feito da impresión que certas pezas artísticas me suscitaron nun lugar relixioso e afastado da estética da arte contemporánea, como os monifates do revés do cadro do neoexpresionista alemán Georg Baselitz que, situados no altar central, semellaban formar parte dun heterodoxo, louco e novo santoral, e a figura da obra da portuguesa Helena Almeida, que me pareceu un anxo negro e maléfico xurdindo da máis profunda escuridade, ou a cabeza de bronce de Cristino Mallo, que repousaba no mostrador dun retablo lateral como se fose un moderno exvoto. Mesmo pensei que as figuras dalgúns dos retablos da igrexa, por separado e fóra do seu contexto, poderían pasar tamén por obras actuais. A fin de contas, a arte contemporánea, polo menos desde os anos sesenta do pasado século, abonda en ocorrencias de maior calado. Como tantas outras cousas, pensaba de camiño a casa e lembrando aquel día que nun dos restaurantes do mercado me puxeron de tapa un chopo da auga onde coceran o polbo. Tamén pensaba na envexa que teño da autonomía dos artistas plásticos desde o século XIX e que tan ben expresou naquel verso a poeta peruana Blanca Varela: «¿por qué no puedo decir / simplemente manzana como cézanne?». A de palabras que aforrariamos.