Relación de coeditores.
Paloma Varela Lago, Paloma Conde-Corbal Varela, Mon Devane, Elisa Conde-Corbal Varela, Carlos Abella, Manuel Montero, José Rivela, Tiburcio Angosto, Juan Manuel Lazcano, Ester Núñez, David Simón, Carmen Lorda, Miguel Caride, Carlos García-Manzano, Mª Reyes Hernández, José Liceras Miranda, Quiques Montes, Felisa Fernández, María Bouzo, José Troncoso, José María Troncoso Bouzo, Paula Troncoso Bouzo, Pilar Gomez Carnero, Santiago Conde-Corbal, José María Pérez Álvarez, José Luis Pérez Loureiro, José García-Calvo, Chelo Cortiñas, Alexandro, Rafael Salgado, Juan Valencia, Moncho Tanco, Telmo Cao, Maribel Outeiriño, Maloles , Jacinto Seara, Juan Fernández Novo, José Javier González Hermida, Isabel García Lado, Xandre García-Caballero, Francisco Cacharro, Anxela Guitián Montero, Víctor Martín Vázquez, María José Montenegro, Chus Quessada, David Martínez, Juan Fonseca Moretón, Javier Cortizo, Santiago Martínez, Olga Fernández, Pura Veiga, Amador Rego, José María Eguileta, Elvira Carregado, Luis López Sánchez, Armando Ojea Bouzo,
Comenzamos nuevo libro por coedición voluntaria de todos los que os apetezca comprarlo anticipadamente al precio ‘regalado’ de 10€ (conste que el libro publicado tendrá un coste en librerías de 15€). La dinámica ya la sabéis muchos pero para el que entre aquí por primera vez, decir simplemente que se pase por elcercano a encargar el libro previo pago de los 10€; también se acepta el pago por ingreso en nuestra cuenta, que daremos personalmente a quien opte por este medio.
El libro que se va a editar es de Santiago Lamas, ensayista y se compone de tres partes netamente diferenciadas. En una de ellas trata temas vinculados con Portugal, y, a modo de aperitivo, a continuación publicamos uno de los tres ensayos de esta parte, el dedicado a:
ANTÓNIO LOBO ANTUNES
- Sempre tiven moitos atrancos coa prosa novelística dalgunhas das novelas de Antonio Lobo Antunes[1], mesmo co seu xeito de arredar os parágrafos, a puntuación e a sintaxe, aínda que recoñezo o esforzo e a fondura da súa obra. Non son o único. Mesmo Maria Alzira Seixo, que fixo un estudo polo miúdo da súa obra narrativa escribe: “sentimo-nos muitas vezes perdidos nos labirintos de tempos e vozes em que os textos de António Lobo Antunes nos enredam…”[2],o que non quere dicir que o traballo de lectura non pague a pena. As primeiras novelas son de lectura doada mais, devagar, na súa longa serie novelística van aparecendo mainamente esas labirintos e voces dos que fala Alzira Seixo. Outra cousa son os seus contos, ensaios e crónicas xornalísticas, e outra máis o home que se debruza nas páxinas do libro de conversas que mantivo hai anos con María Luisa Blanco, que daquela dirixía o suplemento cultural de El País[3]. As novelas que aquí se comentanson as primeiras, as que Antunes foi escribindo cando retornou de Angola e que, polo que nelas se trata, poderiamos chamar “psiquiátricas”. O interese por elas débese á que comparto con Antunes unha idade semellante e un oficio común.
- Non é a de Antunes unha lectura divertida -ás veces si-, e moito menos, de xeito ningún, aburrida. É fonda, ás veces desacougante, e sempre lúcida. Para Antunes, cada novela ten a súa propia chave e cómpre abrila, non coa chave do lector, senón coa do propio libro, e mesmo chega a dicir que o xeito de abordar os seus romances é apañalos como se apaña unha doenza, porque se os chama romances é por comodidade, pois puido chamalos poemas, visións ou calquera outra cousa. Nunha das súas Crónicas publica un roteiro para lectores pouco avisados: “Receita para me lerem”:
Quem não entender isto aperceber-se-á apenas dos aspectos mais parcelares e menos importantes dos livros: o país, a relação homem-mulher, o problema da identidade e da procura dela, África e a brutalidade da exploração colonial, etc. temas se calhar, muito importantes do ponto de vista político, ou social, ou antropológico, mas que nada têm a ver com o meu trabalho…por isso não existem nas minhas obras sentidos exclusivos nem conclusões definidas… É preciso que se abandonem ao seu aparente desleixo, às suspensões, às longas elipsis, ao asombrado vaivén de ondas que, pouco a pouco, os levarão ao encontro da treva fatal, indispensável ao renascimento e à renovação do espírito…caminhen pelas minhas páginas como num sonho…[4].
- Antunes é (foi) un médico psiquiatra, hoxe xubilado, nado en Lisboa en 1942 que sempre quixo ser escritor. Demorouse tres anos no primeiro curso da carreira porque o estudo non lle deixaba tempo para escribir e tivo unha vida atafegada e perigosa. Pasou máis de dous anos na guerra de Angola, cousa da que, aínda que fala, non quere falar, pero da que ten escrito dabondo nas súas novelas e ás veces, cando lle ven de socato o noxo espertado por algunha lembranza, tamén nas Crónicas. Nunha delas, a 078902630RH+ , o seu número de oficial do exército en Angola, escribe sobre un prisioneiro angolano sen pernas, atado no gardabarros do coche barreminas, que non deixaba de berrar; o policía da PIDE que patea a unha prisioneira embarazada no ventre e a quen o seu capitán Melo Antunes lle pon a pistola nas tempas e o manda marchar se non quere que o mate; a muller do inspector (unha española franquista), que lle aplicaba correntes aos prisioneiros nos testículos; a escolleita dos propios cadaleitos que transportaban nun camión cando saían de patrulla; a envexa que case sentían dos amputados…[5]. Non é a única Crónica na que Antunes lembra o que acontecía en Angola onde os batallóns gañaban puntos segundo matasen máis ou menos inimigos. Cando os puntos chegaban a un certo nivel, o batallón era trasladado a un lugar máis calmo, sen guerra, e aí, nese lugar máis calmo, era onde se suicidaban os soldados[6].
Ninguén sae indemne dunha vida como esa. Antunes tampouco. Antunes debe ser un dos poucos, senón o único, escritor europeo vivo que fixo a guerra como combatente, e a guerra, a de Angola (tamén a de Mozambique), ten presenza en varias das súas novelas, do mesmo xeito que a ten a psiquiatría, que foi para el máis inferno que a guerra, polo menos o universo infernal manicomial do Hospital Miguel Bombarda no que traballou cando volveu da guerra despois de ser invitado a “ir-se embora do Hospital Santa Maria por ter dito ao chefe da equipa, que ele cruzava as pernas como se não tivese nada entre elas (continuo a achar que não tinha)[7]”.
- Nunha das súas crónicas, Epístola de San António Lobo Antunesaos seuslectores[8], afirma que non vai a presentacións, festas nin bares, que case non concede entrevistas, que non fala, que non sae de noite, que non vai aos concertos nin ao teatro e pouco ao cine (en parte pola xordeira, unha herdanza familiar aínda que corrixida cun audífono), que non ten ningunha distracción, que vive para a escritura e que cando escribe non pode deixar de pensar na escrita e ten que tomar valium para poder durmir, pois nin durmindo fai repouso o remuíño de ideas que cómpre levar ao papel. Tampouco bebe, e gorenta das comidas dos avións e dos MacDonalds, cousa que alporizaba ao seu amigo Cardoso Pires, que non podía entender eses gustos tan pouco requintados: “Como posso ser amigo de um sacana que gosta de comida de avião?”, preguntábase retoricamente Cardoso, e Antunes respondíalle saudoso moitos anos despois da morte de Cardoso dende as páxinas do seu Quinto Livro de Crónicas: Continuo a não beber, continuo a gostar de comida de avião. Aínda vai engadir no Cuarto Livro de Crónicas, como se non abondase, unha chea máis de cousas das que gorenta e de cousas das que non gorenta :
Nunca coleccionei nada, nunca juntei papéis, nunca guardei manuscritos: vivo do vento. Não tenho cartão multibanco, nin cartão dourado,nin cartão de visita. Trago o dinheiro no bolso como os negociantes de porcos e os intermediários da droga. Não me importa o que visto… não vou a jantares…Não faço parte de nenhuma associação…de nenhum partido. Quase não falo, e, en regra, quase não oiço…[9].
Ás veces, cando lle preguntan por quenon se divirte, a resposta é sempre a mesma: porque non se aburre. Non hai nada máis aburrido para os demais, di, que un home que non se aburre. As persoas que se aburren precisan distraerse, por iso, o viño, as ceas, as viaxes, os cafés, as fins de semana. Antunes odia distraerse, afastarse do que lle interesa e que lle ocupa o día enteiro: a escritura. Son os supostos aburridos os que enchen coas súas obras os andeis das librerías, as paredes dos museos, os que fan a música que van escoitar aos concertos os que si se aburren[10]. Sempre escribe co televisor prendido e aínda pode enumerar de memoria os gañadores do Tour ou os xogadores dos equipos de fútbol de cando era neno, por riba de todos asÁguias, ou dos de hóckey, deporte no que coma o seu pai foi un xogador de moito porvir, un home que fala español perfectamente, ademais de inglés, francés e alemán, que coñece a literatura española de onte e de hoxe, mais que confesa que non entendeu Pedro Páramo de Rulfo ata que un día atopou unha edición cun prólogo moi bo no que se explicaba que na Comala á que chega Pedro Páramo estaban todos mortos. Antunes semella ser uns deses escritores dos que W.G.Sebald recoñecía sentirse abraiado diante da teimosa devoción pola escritura:
Non parece haber xeito ningún de arranxar o vicio da literatura; aqueles atinxidos por el persisten no hábito malia o feito de que xa non hai pracer que se poida tirar del e mesmo nunha idade crítica …onde …se corre o risco cotián de volverse parvo e onde un arela nada máis que facer un descansocoas rosas que dan voltas na nosa cabeza…[11]
Teño a sospeita de que a Antunes, aínda que si concede entrevistas de cando en vez, gustaríalle facer como Nabokov, un escritor por certo que non lle interesa nada, que só concedía entrevistas cando facía el mesmo as preguntas e daba as respostas.
- Este home de poucas falas tiña dous grandes amigos: o seu antigo capitán na guerra de Angola, Melo Antunes, co que -como facían Beckett e Joyce- podía pasar horas sen falar (pero falando), e Cardoso Pires, que era dos poucos cos que falaba a eito. Cando Antunes gañaba un premio, Cardoso, todo bonhomía, chamaba a un amigo común e dicíalle: “Gañamos!”;e cando era o propio Cardoso quen gañaba un premio facía o mesmo. Chamaba a Antunes e dicíalle: “É para te dar os parabéns porque ganhei um prémio…”.“É a maior declaração de amorzade que recibin”, escribe Antunes, onde a palabra “amorzade”, supoño, hai que entendela como una mestura de amizade e amor. Cardoso morreu hai uns anos dunha recidiva dun ACV (accidente cerebro-vascular) e o irmán de Antunes, João, fíxolle un prólogo ao pequeno e fermoso libro De Profundis, que Cardoso publicou contando os seus problemas despois de se recuperar do primeiro ACV.
- Moi tímido aínda que non o pareza. Non acredita na Psiquiatría. Non cree que sirva para comprender mellor a natureza humana e lembra o que o seu amigo -e tamén psiquiatra- David Sampaio lle dixo unha vez: “Os psiquiatras somos luxos tristes”. Nalgures, nunha arroutada, o psiquiatra Antunes di dos seus colegas: “que os parta un raio! Coñecinos ben, sei do que falo!…”. A arroutada tiña fonte coñecida e alicerces máis antigos. Un día foi recoller uns libros a Correos. Agardando pola súa quenda foi ollando para os que se aliñaban na ringleira, que lle pareceron baleiros, cansos, luídos pola desilusión dos días:
A mansa desesperación das funcionarias detrás do mostrador, os seus sorrisos sen luz: fóra, o sol nas árbores. Aquí, lámpadas. Envellecen entre lámpadas acesas co sol fóra. Os psiquiatras engordan a costa das lámpadas acesas, eles, que non viven mellor. Venden resignación en lugar de alegría. Adáptese ao mundo, non lle pida ao mundo que se adapte a vostede…existe a depresión… é un can negro. Se non se teme, marcha…
Tampouco cría nas psicoterapias: “na época na que (aínda) cría nas psicoterapias…Deus…a chea de parvadas nas que crin…”. Xa na súa primeira novela, Memória de Elefante (1979), autobiográfica case toda ela, conta un día na vida do psiquiatra protagonista que, coma el mesmo, traballa no Hospital Miguel Bombarda, coma el mesmo vén de se divorciar e pensa a cotío na muller e nas fillas que deixou, e que, coma el, vive en Estoril e vai todas as noites ao Casino e ceiba unha ladaíña de aldraxes cando o porteiro lle entrega para o seu cobro o recibo da Sociedade de Neurologia e Psiquiatria:
Puta que pariu os psiquiatras organizados em esquadras da polícia…puta que pariu o Grande Oriente da Psichiatria, dos etiquetadores pomposos do sofrimento…puta que pariu a Arte da Catalogação Da Angústia…
Etiquetadores? Aínda non estaban no prelo o DSM III, nin o DSM IV, nin o DSM V; Que pensará hoxe, se pensa algo, desta psiquiatría desemetrista na que inzan cancerosamente as etiquetas…?Supoño que compartiría a observación de Roland Barthes, para quen a literatura contén todos os saberes, aínda que de forma non científica, e confía máis nela que no saber do seu oficio. Outro psiquiatra, non sei se coñecido de Antunes, Theodore Dalrymple, escribe no seu último libro[12], que só a literatura é quen de captar a dimensión da existencia humana, cousa que a psicoloxía agacha debaixo dun barníz científicoDe feito, non escolleu a psiquiatría de pé feito, senón cirurxía, que desbotou porque non lle deixaría tempo para escribir. O seu pai, que era neuropatólogo, cando soubo da súa escolla díxolle:
A psiquiatría?…iso non é medicina…é uma treta…não tem bases científicas, o diagnóstico não interessa e o tratamento é sempre o mesmo [13].
A crítica da psiquiatría é unha teima recorrente que, con abalos e devalos,se vai manter ao longo da obra e da vida:
…eu fun moito máis tolo ao crer nos psiquiatras (como non aprendo dos erros tempo despois acreditei nos críticos literarios), nos antipsiquiatras, nos psicanalistas, nese enxame de parvos enfáticos construíndo a partir de cabezas alleas requintados castelos de naipes e teorías sen humor…[14].
En Conhecimento do Inferno, terceira novela “autobiográfica”, que publica no ano 1980, unha viaxe dun médico psiquiatra que dura unha tarde e media noite, as críticas abranguen non só ao manicomio Miguel Bombarda senón aos psicanalistas, a psiquiatría de sector e demais alternativas do tempo. O capítulo 8º, escrito con cinismo, sarcasmo e ironía, é unha enxurrada de críticas contra os psicanalistas e os hoxe chamados bioloxistas:
De todos os médicos que conheci os psicanalistas, congregação de padres laicos con bíblia, ofícios e fieis, formam a mais sinistra, a mais ridícula, a mais doentia das espécies. Enquanto os psiquiatras de pílula, são pessoas simples, sem veredas, meros carrascos ingénuos reduzidos à guilhotina esquemática do electrochoque…
Ás veces, o protagonista ten arroutadas nas que fai un contrapunto escatolóxico ao que din os colegas psicanalistas. Un deles comenta que onte pola tarde estivo unhas horas no mar, na praia de Carcavelos, pois quería sentirse en contacto “coa nai”, e alí na praia, espido, entrou no seo materno das ondas, que o inundaron de leite. Outro, un pallaso rico vestido como para un baile de provincias, di o protagonista, engade que os “banhos de mar devolvem-nos à pre-genitalidade”. O protagonista non pode evitar a caricatura e o sarcasmo, e deixamos a frase sen traducir xa que para un galego non ten problema entendela:
Um leite cheo de alcatrão… um leite de merda. Vocês já repararam na quantidade de cagalhões que a mãe traz a boiar?
Na mesma conversa engade:
Se desaparece o escândalo do manicómio..?…pasa entón a ocupar-se co leite da mãe do mar de Carcavelos?
No mesmo capítulo, e despois de contar o seu traballo no Pavilhão de Segurança do Miguel Bombarda, segue coas críticas, que atinxen agora a todos os que, malia estar repetindo sempre que cómpre rematar coa indigna situación asistencial, non fan nada e esquecen as promesas feitas para “continuarmos a discutir generosas e hábeis teorias importadas da França e a Inglaterra, da Itália e dos Estados Unidos, acerca da Psiquiatria Social, das intervenções na comunidade, das oficinas protegidas, dos lares pós-cura e das sinistras maravilhas concentracionárias que os clínicos inventam para prolongar a loucura…”.
Son os anos de vixencia da antipsiquiatría de Cooper e Laing, da psiquiatría de sector, da loita antimanicomial de Basaglia, do espallamento das ideas de Szasz, da reforma en España, pero Antunes -supoñamos que é el quen fala no libro- non parece acreditar en nada diso e semella situarse, por facer unha comparanza, preto da antipsiquiatría na versión de Cooper ou Laing e das ideas de Thomas Szasz, aínda que tamén as desbota[15]:
(Os psiquiatras) classificam, rotulam, vasculham, remexem, não entendem, assustam-se por não entender e soltam…sentenças definitivas e ridículas…o inferno, pensou, são os tratados de Psiquiatria, o inferno é a invenção da loucura pelos médicos (a Psiquiatría é)… uma Medicina persecutória da fantasia e do sonho, repressiva, judicial[16].
No capítulo 4º describe unha xuntanza clínica da que quixera fuxir pola estupidez da xuntanza, do asilo e do que alí se di. Un dos psiquiatras informa do tratamento con espellos: “os médicos haviam decidido que os espelhos reconduzian as doentes a um necessário contacto com a realidade exterior, de modo que as cercavan de uma abracadabrante galería de reflexos, de cintilções, de metálicos brilhos verticais…”. Outro colega propón (e hai que supoñer que se trata dunha hipérbole sarcástica, ou se cadra non) que, se comezaran poñendo espellos na fachada do hospital, “talvez não fosse necessário internar os doentes: as pessoas descobriam-se a si mesmas à entrada do portão e curavam-se automaticamente”. Outros recomendan cautela e mencionan algúns artigos sobre tratamento con espellos. Unha psicanalista formada en Suíza informa de que o profesor Heinemann emprega espellos de plástico. O narrador, Antunes, sen dubida, escribe sobre a psicanalista:
Uma criatura indefinida que, em Genéve, durante sete anos, confidenciara em francês as mágoas da primeira infância a um psicanalista silencioso e impenetrável, que provavelmente se achava já falecido desde a quinta ou sexta sessão, e cheirava docemente mal na sua poltrona de orelhas…
Unha metáfora, claro, do que Antunes pensaba sobre o papel terapéutico do psicanalista, o dun mudo, dun “morto”.
Agás Daniel Sampaio, a quen dedicou Os cus de Judas, non debeu facer Antunes moitos amigos entre os psiquiatras no tempo no que traballou no Miguel Bombarda. Non sei o que pensa hoxe Antunes do oficio de psiquiatra. Nalgures conta que vai (ou ía) de cando en vez ao Hospital Miguel Bombarda a escribir e a entrevistar algúns dos antigos pacientes, relación que non sei moi ben como entender e da que el non dá moitos datos. Semella que as súas críticas das primeiras novelas son “desabafos” -se cadra, tamén autocríticos-fronte a unhas doenzas para as que non hai aínda nin moitos feitos acreditados nin moitas teorías axeitadas, e para unhas condicións asistenciais que no seu tempo estaban moi lonxe de poder considerarse dignas. Para alguén que chega dunha guerra onde a crueldade e as torturas eran cousa cotiá, mergullado nunha situación persoal non menos difícil, as pintorescas teorías dos seus colegas semellaban espantallos teóricos que cumpría escorrentar. A situación era moi semellante entre nós. Nos anos que Antunes publica estes libros, Alot, Seoane e outros psiquiatras do manicomio de Conxo, o Miguel Bombarda galego, escribiron “Conxo: manicomio e morte”. O que alí se conta non estaba moi lonxe do que se podía contar do Bombarda e non estaría demáis que os novos colegas leran este libro sobre Conxo se o poden atopar, que ese é outro asunto.As cousas dende entón mudaron moito.Os antigos manicomios foron desmantelados e moitas das pintorescas teorías que satirizaba Antunes hai tempo que tamén esvaeceron. Os problemas de hoxe teñen que ver coa “medicalización” dos malestares da vida cotiá, co poderío das multinacionais farmacéuticas, coa falta de probas emarcadores diagnósticos, tratamentos definitivos e cunha teoría axeitada pra entender algunhas das doenzas graves que seguen a estar aí, é dicir, problemas semellantes,aínda que máis complexos que os do resto da medicina. Non teño dúbida ningunha de que Antunes como psiquiatra axudou -e moito- aos seus doentes, pero mente e cerebro son dúas das fronteiras coas que se ten que medir a ciencia de hoxe, e non son fronteiras fáciles de enxergar.
- Pouco despois de volver de Angola participou no 25 de abril co seu capitán Melo Antunes e presentouse unha vez como candidato polo Partido Comunista, aínda que agora confesa que hai moitos anos que non vota e que o PC é unha igrexa que perde militantes a eito, pois ninguén comparte o programa máximo de nacionalizacións, e de non facelo as diferenzas cos socialistas son mínimas.
Antunes separouse da súa primeira muller sen que tivera ningunha razón para facelo, algo que aínda hoxe non entende e para o que non ten outra explicación que a enxurrada libertaria que o arrastrou despois do 25 abril ou se cadra os “danos colaterais” do seu tempo en Angola. Pasou dous anos traballando e gañando moitos cartos, que perdía no casino de Estoril. Puido saír dese período da súa vida e moitos anos despois, cando a su muller enfermou, foi vivir con ela para coidala ata que faleceu. Foi un tempo feliz, malia as circunstancias, no que Antunes puido unha vez máis – como xa fixera en Memória de Elefante- reflexionar sobre o que o afastara daquela muller á que sempre quixo e que sempre esperou a que el volvese. Dende entón quedou a vivir na casa da muller coas súas dúas fillas.
Antunes di, mesmo hoxe, que non sabe porque deixou a Zé, a súa primeira muller. Cando fala dese tempo di, coido que sen acreditar moito no que di, que eran os tempos da post-revolución e que a xente facía esas cousas. Cando se len as tres primeiras novelas, tres infernos, Memória de Elefante,OsCus de Judas e Conhecimento do Inferno, as máis autobiográficas e todas elas cun médico como protagonista, onde están presentes Angola e os primeiros tempos do traballo no manicomio[17], agroma -e escribo con moitas cautelas- unha posibilidade, o que poderíamos chamar sen ningunha pretensión nosolóxica a síndrome de Ben Hur ou do gafo (leproso). No filme Ben Hur, Charlton Heston acode ao Val dos Leprosos na busca da súa irmá e da súa nai, que procuraran abeiro nas covas e pedras daquel rochedo. Cando nai e filla vén achegarse a Ben Hur, pídenlle desesperadamente que marche para que non enferme el tamén. Podemos chamar a este comportamento, no que alguén que se sente atinxido por unha “doenza” do corpo ou do espírito se afasta daqueles aos que ama para non contaminalos co seu mal, síndrome de Ben Hur ou (síndrome)do Gafo. Os atinxidos por este mal non consenten a proximidade dos seres queridos cando se senten posuídos por un mal ou un desacougo íntimo, e ese mal pode ser un inferno vivido, unha ferida no amor propio, unha desfeita económica, unha culpa ou calquera outro avatar máis ou menos intranscendente para quen o albisca dende fóra, pero fundamental para eles mesmos. Os así afastados, que quixeran compartir ese mal, ese desacougo, non entenden o que ocorre. Adoitan interpretalo, erroneamente, como desprezo ou apóñenlle ese comportamento -no caso das relacións amorosas- á existencia doutra relación, que ás veces existe, mais que non é determinante. Antunes trouxo con el un inferno interior cando volveu de Angola, de feito é el mesmo quen o afirma en Conhecimento do Inferno (páxina 81): (pensou) ”…que talvez a guerra continue, de uma outra forma, dentro de nós…”. Cando estaba na guerra en Gago Coutinho (o Cu de Judas, é dicir un lugar lonxe de todo), un posto avanzado perto de Zambia), foron atacados pola guerrilla angolana do MPLA e dende o posto de socorro, ao ver correr os soldados cara ao “arame farpado” entre berros e disparos, sente “oinacreditável absurdo da guerra que (me) fazia sentir na atmosfera irreal, flutuante e insólita, que encontrei mais tarde nos hospitais psiquiátricos, ilhas de desesperada miséria de que Lisboa se defendía cercando-as de muros e de grades, como os tecidos se previnem contra os corpos estranhos envolvendo-os em cápsulas de fibrose…”.[18] Tamén no Segundo Livro de Crónicas: “1976, um outono duro. Vinham-me constantemente episódios da guerra talvez porque vivia nessa época uma guerra pior…”. Hoxe os psiquiatras falarían dun TEP, trastorno por estrés pos-traumático cousa que, de certo, Antunes non aceptaría. Ao volver do inferno da guerra (exterior) entrou case de socatonoutro inferno, o manicomial do Miguel Bombarda. O de Angola era físico e moral: mortes, corpos mutilados, vilezas, maldade, pero había un inimigo que respondía coas mesmas armas. O do Bombarda era mental, moral e físico, pero o “inimigo” estaba indefenso. Se cadra, Antunes marchou da casa e –sei lá porque me atrevo a propoñer unha idea como esta- para afastar deses infernos interiores aquilo que máis quería: a muller e as fillas. Volveu cando as lapas, xa amolecidas, non queimaban a ninguén que estivera ao seu carón.
- Nas cartas que lle escribe á súa muller dende Angola hai un cambio salientable entre as dos primeiros tempos e as escritas despois do mes que pasa en Lisboa de permiso:
Nenhuma carta sua esta semana… se ainda V. Excª se interessar por mim, como no tempo em que me escrevia todos os dias e manifestava algum interesse pela minha modesta pessoa. O que se passa? (18-02-72)…
Tres semanas despois, as queixas medran :
O tom das tuas cartas é cada vez mais desesperador para mim. Eu não tenho a culpa de aqui estar… na tua última carta vinha inclusivamente uma frase que considero insultuosa para mim: “não sei por que aqui estou sozinha e abandonada…e dizem-me até que não sou feia…”… não me atires frases à cara como a que acima transcrebo…se não o quiseres não te consideres presa a mim. Começo a pensar que erraste na escolha que fizeste casando-te comigo… Falando-me como me falas estás longe de me ajudar e de te ajudares. E isso não te perdoo. Não te admito que me destruas…realmente eu pouco valho. E com tua beleza fácil te será levares uma vida agradável (10-03-72).
Aínda que na carta do día seguinte pide desculpas pola carta de ontem e recoñece que a súa muller sofre tanto coma el, o ton segue a ser máis apagado no afectivo e máis centrado en cousas cotiás.
As tres primeiras novelas, Memória de Elefante, Os Cus de Judas e Conhecimento do Inferno son tres relatos de tres infernos, mesturados, pero con énfase diverso. En Memória, é o manicomio o que conta e a guerra de Angola, o divorcio e a soidade están no fondo. Nos Cus é ao revés: a guerra no primeiro plano, e o manicomio e a soidade no fondo. En Conhecimento a decepción atinxe non só ao manicomio senón, á psiquiatría e á psicanálise, con trazos dos outros dous infernos. Dende estas primeiras novelas Antunes seguirá novelando o que vai acontecendo no país ou nel mesmo: o 25 de abril (antes, no tempo e despois), as descubertas, o retorno colonial, a descolonización, a morte e a doenza, etc., e as súas novelas van devagar enchéndose desas voces e labirintos dos que falaba María Alzira Seixo. Os infernos vanse convertendo en purgatorios…
- É unha cita recorrente avisar da natureza temperá destas primeiras novelas, ás que ás veces se lle apón estar ateigadas de citas, convocadas, din, para lle dar seguridade a un narrador que semella non tela e que ten medo de escribir sen esas axudas. É unha observación retrospectiva que non comparto. É certo que nestas primeiras obras son outros os xeitos de escritura, lonxe da mestura de voces, tempos e lugares das que virán despois, e son menos esixentes co traballo do lector, pero supoñer que iso é unha eiva e moito supoñer, aínda que sexa o mesmo Antunes quen afirma que Memória de Elefante é unha novela chea de defectos, como todas as primeiras novelas, frase que alguén tan esixente coma el podería repetir de todas as demais, agás da derradeira. O Pedro Páramo de Rulfo é unha primeira e última novela; as historias de Borges, mesmo as serodias, están cheas de citas e referencias. Nin por primeiras, nin por citas, hai que deprecialas; e que dicir das novelas de Otero Pedrayo, que camiñan dende a sinxeleza e a case total ausencia de citas literarias das primeiras (Pantelas home libre) ao inzar de referencias culturais das serodias (Fra Vernero, La fiesta del conde Bernstein, O señorito da Reboraina...) onde cómpre ter unha cultura como a de Otero ou o recurso ás citas no pé da páxina para manterse no rego da narración.
- Non é vaidoso, pero sabe que ninguén escribe como el, e non sería quen de responder a un entrevistador (aínda que lembra na conversa a anécdota) o que Oscar Wilde lle respondeu a un xornalista que lle preguntaba polos dez mellores libros do século: “Ponme vostede nunha situación embarazosa, pois só teño escritos catro”. Para Antunes, a escritura é un traballo escravo do que nunca está satisfeito, e vivir é como escribir sen corrixir. Tom Colchie, o seu editor, chamábao dende Los Ángeles todas as semanas para preguntar pola novela en marcha. Antunes respondíalle: “Moi mal; unha merda”. E Colchie: “Ah ben, entón xa quedo tranquilo!”. Para el, escribir non é contar historias, non é dicir -e o exemplo é doadamente recoñecible- “Muchos años después frente al pelotón de fusilamiento el coronel Aureliano Buendía…”.O que lle interesa é meter o mundo entre as cubertas dun libro. A historia tanto lle ten.
Na conversa que aconteceu en Alhóndiga Bilbao hai pouco, da que hai un vídeo en Youtube, dá dous exemplos do que é escribir segundo el o entende.[19] Nunha historia de Dickens, Tempos Difíciles, un fillo vai visitar a súa nai, vella e doente, e pregúntalle: “Sente dores, mãezinha?”. A nai responde: “tenho ideia que anda uma dor por aí mas não estou certa de me pertencer…”[20]. Isto é describir, di Antunes. Outra…Herman Hesse, un escritor que non lle gusta moito, vai paseando: “é raro caminhar pela névoa; as árvores não se conhecen entre elas”. Iso e describir…[21]
Non gorenta nada ou case nada da literatura que hoxe se fai en Portugal, novelas deshonestas que procuran un lucro rápido. Recoñece que foron os cómics da súa nenez (Flash Gordon, Salgari) os que determinaron o seu desexo de escribir, e que cando tiña 18 anos mercou todos os libros de Miguel Torga, de quen fixo unha loanza no Cuarto Livro de Crónicas, non só da súa obra, senón da súa altura ética, da súa dignidade e do seu orgullo de ser portugués. Como Torga, Antunes quere vivir e morrer no seu país e facelo con orgullo e dignidade.
Nunha das súas Crónicas, fai Antunes unha gabanza do escritor Augusto Abelaira, que en 1965 era presidente do xurado que lle concedeu o Grande Premio da Sociedade Portuguesa de Escritores ao escritor angolano Luandino Vieira, que daquela estaba preso na cadea de Tarrafal. A PIDE interrogou a Abelaira e, aínda que non votara a Luandino para o premio, afirmou perante a policía que si o fixera, salvando así a un amigo de Antunes que, sendo o responsable da concesión do premio, negouno cando foi interrogado pola policía. “on censuro a quen tivo medo– di Antunes- mais non podo deixar de sentir un grande respecto pola valentía e dignidade de Abelaira. Este episodio permanece aínda en min como un exemplo único da materia da que debe estar feito un home…”.
A loanza di tanto de Abelaira como de Antunes.
- 11. Antunes non é un deses escritores portugueses que descoñecen ou non queren saber que existe Galiza e que non sen entende sen ela Portugal. O galego e os galegos aparecen nalgunha das súas novelas como Exortação aos crocodilos ou O esplendor de Portugal. No ano 2000, conta nas conversas con María Luisa Blanco, que unha das súas fillas, Joana, estudaba en Compostela, polo que viña moito a Galicia:
Creo que Galicia me gusta tanto porque é a mesma xente e a mesma lingua, porque cando eu era neno ouvía falar galego e encantábame, e agora cando os escoito falar é como se lera aos poetas dos cancioneiros…Camões era galego, fillo de galegos e escribía nas dúas linguas…vou a Galicia e síntome coma na casa… Rosalía, esa muller marabillosa…
A min, este antigo colega co que comparto hoxe moitas das súas opinións, pola súa ética, pola súa valentía e pola súa literatura, meréceme un respecto que case non teño por ninguén.
PD: Cando remate de ler as outras novelas (vou devagar), volveremos falar de António Lobo Antunes.
PD II:Hai cinco anos Antunes foi operado dun cancro intestinal e despois dun tumor pulmonar, con bos resultados. Continúa a escribir 10 horas cada día, pero o seu noxo polo que acontece en Portugal foi medrando. Nunha entrevista de Sara Belo Luis na revista Visão de novembro do 2014 di:
Os portugueses merecem muito melhor, merecem muito mais do que o Governo que têm, muito mais do que a maneira como os obrigam a viver. Já ouviu um discurso do primeiro-ministro? A quantidade de erros de português que ele dá… Como é que podemos ser governados por pessoas que nem sequer sabem falar português?…Há pouco tempo, George Steiner comentou comigo que nenhum dos bons alunos de Cambridge ia para a política: só os medíocres vão para a política. Não posso com esta mediocridade, com este vazio de ideias, com esta mentira constante…Não tenho muito jeito para viver. E acho que os livros são a minha redenção…
Leva escritas 25 novelas (el non as chama así) máis cinco libros de crónicas. Remata a entrevista cunha cita de Conrad, da que pensa que é “dramáticamente verdadeira”:
Tudo o que a vida nos pode dar é um certo conhecimento sobre ela que chega tarde demais.
Estou de acordo.
[1]É una obra ampla: Memoria de elefante, Exortação aos crocodilos, Fado Alexandrinoe O esplendor de Portugal son algunas das máis coñecidas.
[2]ALZIRA SEIXO, M.:Os romances de António Lobo Antunes. Dom Quixote, 2002. Antunes entendeu o PedroParamo de Juan Rulfocando atopou un libro que explicaba no prólogo que en Comala estaban todos mortos. Eu entendin moitas novelas de António Lobo Antunes dende que atopei este libro de Alzira Seixo. Fico muito obrigado con ela.
[3] BLANCO, M. L.:Conversaciones con António Lobo Antunes. Siruela, 2001. Varios dos datos que aquí aparecen están tirados deste libro de conversas con María Luisa Blanco.
[4] “Receita para me lerem” en Segundo Libro de Crónicas. Dom Quixote, 2002.
[5] Son escenas recollidas na súa segunda novela, Os cus de Judas, ás que volve unha e outra vez en crónicas en conversas.
[6] “Esta maneira de chorar dentro de uma palabra”. En Segundo Livro de Crónicas. Don Quixote, 2002.
[7]En Livro de Crónicas.
[8]En Tercer Libro de Crónicas. Mondadori, 2013.
[9] “O grande Borges” en Cuarto Livro de Crónicas. D. Quixote, 2011.
[10]En Tercer libro de crónicas.Mondadori, 2013.
[11]SEBALD, W. G.: A place in the Country.Penguin Books, 2013.
[12]DALRYMPLE,TH. Admirable evasions: how pshichology undermines morality. Encounter Books. 2015.
[13]En Conhecimento do inferno, paxina 54.
[14]Crónica escrita en voz alta como quen pasea ao azar. En Libro de Crónicas (en castelán). A versión en galego é nosa.
[15]Os libros de Laing, Cooper e Szasz son de finais dos anos 60 e dos anos 70 e, de certo, Antunes sabía deles.
[16]Conhecimento do inferno. Ibídem.
[17]Memória de Elefante, Os Cus de Judas, Conhecimento do Inferno.
[18]Os cus de Judas. Páxs. 53-54
[19]https://www.youtube.com/watch?v=VEMezTJb6VE
[20]Tamén en “Uma dor por aí”, no Quinto Livro de Crónicas, Dom Quixote, 2013.
[21]Aquí erran Hesse e Antunes, como se pode ler neste mesmo libro en “Árbores e plantas”. As árbores si que se coñecen entre elas.